Η Ορθόδοξη Εκκλησία όπως ομολογούμε στο Σύμβολο της Πίστεως είναι Μία, Αγία, Καθολική και Αποστολική. Αυτά τα τέσσερα γνωρίσματα δείχουν όλο το μεγαλείο της, την εσωτερική της ενότητα, αλλά και την οικουμενική της διάσταση. Είναι Μία, αφού ένα είναι το Σώμα του Χριστού είναι Αγία, αφού η αγιότητα προέρχεται από την αγιότητα της κεφαλής, η οποία αγία κεφαλή αγιάζει και τα μέλη της, είναι Καθολική γιατί έχει απλωθή σε ολόκληρο τον κόσμο είναι Αποστολική, γιατί στηρίζεται στην διδασκαλία των αγίων Αποστόλων και φυσικά των αγίων Πατέρων, όπως αυτοί ερμήνευσαν το αποστολικό κήρυγμα, αφού οι Απόστολοι είναι μάρτυρες της Αναστάσεως του Χριστού.
Στην συνέχεια θα μείνω λίγο στην καθολικότητα της Εκκλησίας και θα την αναπτύξω μέσα από την παγκόσμια διάστασή της, όπως εκφράζεται σήμερα, και βεβαίως μέσα από την ορθόδοξη θεολογία και ζωή, όπως αυτά βιώνονται στις ημέρες μας.
1. Η προσωπική μου επαφή με την παγκόσμια Ορθόδοξη Εκκλησία
Μέ αξίωσε ο Θεός να έλθω σε επικοινωνία με όλη σχεδόν την σύγχρονη Ορθόδοξη Εκκλησία και να δώ την δυναμική της, αλλά συγχρόνως να δώ και τα προβλήματα που την απασχολούν. Αυτό έγινε με την οικονομία του Θεού μέσα από τις ομιλίες που έκανα σε όλα τα μέρη του κόσμου, ανατολής και δύσεως, και βεβαίως με τα βιβλία μου τα οποία μεταφράστηκαν σε όλες τις βασικές γλώσσες και διαβάζονται από όλους τους Χριστιανούς, όπου γής. Αυτά μου έδωσαν την ευκαιρία όχι μόνον να συναντήσω Ορθοδόξους Χριστιανούς από όλο τον κόσμο, να συνομιλήσω μαζί τους, άλλα και να αλληλογραφώ με αναγνώστες και έτσι προσπαθώ κάτι να προσφέρω στην σύγχρονη ορθόδοξη εκκλησιαστική μαρτυρία.
Πολλές φορές έχω επισκεφθή την Κωνσταντινούπολη, την Βασιλεύουσα και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο σέβομαι γιατί αποτελεί την ενότητα όλων των Ορθοδόξων Εκκλησιών. Για τρία χρόνια, κατά διαστήματα, δίδαξα στην Μπελεμέντειο Θεολογική Σχολή «Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός», του Πατριαρχείου Αντιοχείας στον Βόρειο Λίβανο, και εργάσθηκα ιεραποστολικά στην Μέση Ανατολή, ήτοι την Συρία και τον Λίβανο. Επανειλημμένως περιόδευσα στις Βαλκανικές Χώρες, στην Ρωσία, την Γεωργία. Ταξίδευσα συνεχώς στην Ευρώπη, κυρίως στην Αγγλία, και την Αμερική, δίδοντας διαλέξεις και συζητώντας με Ορθοδόξους Χριστιανούς από όλες τις εθνότητες.
Αυτή η έξοδος από την Ελλάδα και η πορεία μου προς τον εξωτερικό κόσμο άρχισε από την ηλικία των 30 περίπου ετών, γιατί διψούσα στην αρχή να μάθω πώς εργάζονται και συμπεριφέρονται οι Ορθόδοξοι που κατοικούν σε όλη την Οικουμένη, στην συνέχεια να μιλήσω μαζί τους και κατόπιν να αναπτύξω διάφορα θεολογικά και εκκλησιαστικά θέματα. Άρχισα αυτό το έργο από τότε που ήμουν στην Έδεσσα, το συνέχισα την εποχή που υπηρετούσα στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών και το επεξέτεινα όταν έγινα Μητροπολίτης της Θεοσώστου αυτής Ιεράς Μητροπόλεως.
Το σημαντικό είναι ότι δεν έκανα απλώς ταξίδια αναψυχής, ούτε με δική μου πρωτοβουλία, αλλά πάντοτε ύστερα από προσκλήσεις διαφόρων κοινοτήτων, Εκκλησιών, Πανεπιστημίων και Θεολογικών Σχολών, για να αναπτύξω επίκαιρα θεολογικά και εκκλησιαστικά ζητήματα που τους απασχολούσαν. Υπήρξαν περιπτώσεις, και είναι και οι πιο σημαντικές, που επισκέφθηκα διάφορες χώρες για να παρουσιάσω τα βιβλία μου που είχαν μεταφρασθή στις γλώσσες τους και αυτό μου έδωσε την δυνατότητα να αναλύσω την θεολογική σκέψη που κατατίθεται στα βιβλία και να επικοινωνήσω με τους Χριστιανούς των περιοχών αυτών.
Δοξάζω τον Θεό για όλο αυτό το έργο που γίνεται παράλληλα με το ποιμαντικό έργο στην Ιερά Μητρόπολη που με έστειλε ο Θεός και με αυτόν τον τρόπο γίνεται γνωστή και αυτή σε όλον τον κόσμο, αλλά και παράλληλα με την συμμετοχή μου σε διάφορα Παγκόσμια και Διεθνή Θεολογικά Συνέδρια που διεξάγονται στον ελλαδικό χώρο.
Η πορεία μου προς την Ανατολή και την Δύση, τον Βορρά και τον Νότο δεν έγινε χωρίς κόπο και δυσκολίες, χωρίς θυσίες και αγρυπνίες, χωρίς μόχθο και πειρασμούς. Όμως, στο τέλος μένει η χαρά για την ελάχιστη συμμετοχή μου στην ιεραποστολή της Εκκλησίας και στην δόξα του Θεού. Βέβαια, ο Θεός είναι εκείνος που στο τέλος θα κρίνη όλο αυτό το έργο και συχνά τον παρακαλώ να δείξη το έλεός Του και την φιλανθρωπία Του και να δη την εσωτερική αγαθή διάθεσή μου και να μη σταθή σε μερικά εξωτερικά λάθη, τα οποία ως άνθρωποι ασφαλώς κάνουμε.
Θα προσπαθήσω να εκθέσω με συντομία μερικές απόψεις μου για το θέμα «Η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Οικουμένη», που σχηματίσθηκαν μέσα από την προσωπική μου εμπειρία.
2. Η Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
Είναι γνωστόν ότι η ενιαία Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επεκτεινόταν από την Ιβηρία μέχρι την Μέση Ανατολή και την Βόρεια Αφρική. Συγκεκριμένα, στην εποχή του Μ. Κωνσταντίνου η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επεκτεινόταν σε όλο τον μεσόγειο χώρο που σήμερα καλύπτει την Αγγλία, Πορτογαλία, Ισπανία, Γαλλία, Ελβετία, Ιταλία, Αυστρία, τα Βαλκάνια, όλη την Βόρεια Αφρική, τον Λίβανο, την Συρία, την Τουρκία και τις Ρωσικές παραλίες του Ευξείνου Πόντου. Αργότερα, βέβαια, διαιρέθηκε σε δυτικό και ανατολικό τμήμα. Στο δυτικό τμήμα κυριάρχησαν οι βάρβαροι, που κατά διαστήματα κατέβαιναν από τον βορρά, αλλά και στο ανατολικό τμήμα δημιουργούνταν διάφορα προβλήματα από εχθρικούς ανατολικούς λαούς, με αποτέλεσμα η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία να συρρικνώνεται σημαντικά. Έχανε πολλά τμήματά της από την ανατολή και την δύση.
Το σημαντικό είναι ότι από πλευράς Ορθοδόξου Εκκλησίας υπήρχαν πολλά κοινά γνωρίσματα, ήτοι η θεία Λειτουργία, η ευαγγελική ζωή, η θεολογία, όπως είχε καθιερωθή από τις Οικουμενικές Συνόδους, οι παραδόσεις και πολλά άλλα. Βέβαια, κατά καιρούς αναφύονταν και διάφορες αιρέσεις, τις οποίες αντιμετώπιζαν οι Πατέρες στις Τοπικές και Οικουμενικές Συνόδους. Παρά ταύτα διεσώθηκαν διάφορες αιρετικές ομάδες ως ιδιαίτερες Εκκλησίες, όπως είναι οι Νεστοριανοί, οι Μονοφυσίτες, οι Μονοθελήτες κλπ.
Καίτοι υπήρχε στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ενιαία θεολογική και πολιτιστική παράδοση, αλλά και κρατική διοίκηση, εν τούτοις υπήρχε πολυγλωσσία. Στην αρχή υπήρχε διγλωσσία, αφού ήταν ελληνόφωνοι και λατινόφωνοι Ρωμηοί, και στην συνέχεια προστέθηκαν οι αραβόφωνοι και οι σλαβόφωνοι. Όμως, κοινός στόχος ήταν η βίωση της ορθοδόξου ζωής.
Η υποδούλωση της ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στους Οθωμανούς δημιούργησε πολλά προβλήματα στην διοίκηση και την ποιμαντική της Ορθοδόξου Εκκλησίας, αλλά και ανέδειξε μάρτυρες και αγίους από όλες τις λαότητες, δηλαδή από όλους τους Χριστιανούς της ενιαίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
3. Σύγχρονα εκκλησιαστικά προβλήματα
Η διαδοχική απελευθέρωση πολλών τμημάτων της παλαιάς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από την υποδούλωσή τους στους Οθωμανούς είχε ως συνέπεια να αναπτυχθούν τα εθνικά κράτη, κάτω από την επίδραση των ιδεών του διαφωτισμού και του ρομαντισμού. Έτσι, πολλές περιοχές αποτέλεσαν ιδιαίτερες εθνότητες με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα κάθε περιοχής και ζήτησαν ή επιχείρησαν πραξικοπηματικώς την αποδέσμευσή τους από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που έως τότε αποτελούσε την ενότητα όλης της πρώην Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Έτσι, ο εθνικισμός εισήλθε και μέσα στον χώρο της Ορθοδόξου Εκκλησίας, η οποία ως από την τήν φύση της είναι οικουμενική, δηλαδή δεν περικλείεται σε εθνικισμούς, που διαφέρουν σαφώς από τον εθνισμό. Άλλο είναι ο εθνικισμός και άλλο ο εθνισμός άλλο είναι η αγάπη για την Πατρίδα και άλλο η απολυτοποίηση της ιδιαίτερης Πατρίδος σε βάρος της Οικουμενικότητας.
Σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία εκφράζεται από τρεις κατηγορίες, ήτοι τους ελληνοφώνους, τους σλαβοφώνους και τους αραβοφώνους. Το πρόβλημα δεν είναι η γλώσσα, αλλά η είσοδος του εθνοφυλετισμού-εθνικισμού στην εσωτερική ζωή της Εκκλησίας, καίτοι αυτός έχει καταδικασθή από την Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως του έτους 1872.
Από τις επισκέψεις μου σε πολλές περιοχές της Ανατολής, της Δύσης και του Βορρά, συνάντησα ορθοδόξους Χριστιανούς που συμπεριφέρονται ως Ορθόδοξοι έχοντας απλή πίστη και ορθές εκκλησιαστικές παραδόσεις, αλλά συνάντησα και ορθοδόξους Χριστιανούς, οι οποίοι διαπνέονται από τον εθνοφυλετισμό, ο οποίος είναι άρνηση της ενότητας και της οικουμενικότητας της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Στην συνέχεια θα καταγραφούν απόψεις μου, τις οποίες σχημάτισα από επιτόπιες έρευνες, θα εντοπισθούν μερικά σύγχρονα εκκλησιαστικά προβλήματα, πέρα από τα θετικά κοινά σημεία, που παραμένουν και συγκροτούν την ενότητα της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
α) Η Εκκλησιαστική διοικητική διαίρεση
Στην αρχαία Εκκλησία, όπως το βλέπουμε στους ιερούς Κανόνες των Τοπικών και Οικουμενικών Συνόδων υπήρχε η λεγόμενη Πενταρχία, δηλαδή τα πέντε Πατριαρχεία, ήτοι η Παλαιά Ρώμη, η Νέα Ρώμη, η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, τα Ιεροσόλυμα, όπως και η αυτοκέφαλη Εκκλησία της Κύπρου.
Ο Θεόδωρος Βαλσαμών, Πατριάρχης Αντιοχείας, σε ειδική μελέτη του για τα πατριαρχικά προνόμια, αναφερόμενος στον λστ' Κανόνα της ΣΤ' Οικουμενικής Συνόδου, ερμηνεύει αυτήν την Πενταρχία μέσα από τις πέντε αισθήσεις του σώματος. Όπως το ανθρώπινο σώμα έχει πέντε αισθήσεις (όραση, ακοή, όσφρηση, γεύση, αφή) έτσι και το Σώμα του Χριστού, η Εκκλησία, έχει πέντε αισθήσεις. Είναι οι Εκκλησίες της Παλαιάς Ρώμης, Νέας Ρώμης, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιεροσολύμων. Γράφει ότι «οι μεγάλοι αρχιερείς» «τών πέντε αγιωτάτων θρόνων», «ούτω κατά πάσαν την οικουμένην σεβάζονται» και υπάρχει ενότητα, και «τού δευτέρου ο πρώτος ου κατεπαίρεται, ουδέ του τρίτου ο δεύτερος αλλ ως αισθήσεις πέντε μιας κεφαλής αριθμούμεναι και μη μεριζόμεναι, παρά τώ χριστωνύμω λαώ λογιζόμενοι, ισοτιμίαν εν άπασιν έχουσι, και κάραι των κατά πάσαν την οικουμένην αγίων Εκκλησιών του Θεού δικαίως καλούμενοι, διαφοράν ανθρωπίνην ου πάσχουσιν».
Το 1009 η Εκκλησία της Παλαιάς Ρώμης απομακρύνθηκε από το σώμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας, καθώς επίσης στην πάροδο του χρόνου δημιουργήθηκαν και άλλα Πατριαρχεία και Αυτοκέφαλες Εκκλησίες. Έτσι, σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελείται από δεκατέσσερεις (14) Αυτοκέφαλες Εκκλησίες, ήτοι: Το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Τα Πατριαρχεία: Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιεροσολύμων, Ρωσίας, Σερβίας, Ρουμανίας, Βουλγαρίας, Γεωργίας. Οι Αυτοκέφαλες Εκκλησίες: Κύπρου, Ελλάδος, Πολωνίας, Αλβανίας, Τσεχίας και Σλοβακίας.
Όλες αυτές οι νέες αυτοκέφαλες Εκκλησίες απαρτίσθηκαν αποσπαζόμενες με διάφορους τρόπους από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο έγινε αιμοδότης στις νέες αυτές εκκλησιαστικές διοικήσεις και γι' αυτό καλείται Μήτηρ και αδελφή Εκκλησία.
Η νέα αυτή διαίρεση έγινε με βάση τα Εθνικά Κράτη, πράγμα που αν δεν υπάρχη ανύστακτη προσοχή, μπορεί να εξελιχθή σε νάρκη στα θεμέλια της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Βεβαίως, εξακολουθεί να υφίσταται η διορθόδοξη ενότητα των Πατριαρχείων και των Αυτοκεφάλων Ορθοδόξων Εκκλησιών, με κέντρο τον Οικουμενικό Πατριάρχη, όμως μερικές φορές στην πράξη υπονομεύεται αυτή η ενότητα από φιλαρχίες, πρωτοκαθεδρίες και φιλοπρωτεύοντες Κληρικούς. Έτσι, η αυτοκεφαλία λειτουργεί μερικές φορές ως αυτοκεφαλαρχία, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Ολιβιέρ Κλεμάν. Το αυτοδιοίκητο, μερικές φορές, γίνεται αυτόνομο, αυτοδέσποτο, οπότε δημιουργούνται διάφορα εκκλησιαστικά προβλήματα.
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που απασχολεί την σύγχρονη Ορθόδοξη Εκκλησία ως προς το σημείο αυτό είναι το φαινόμενο της Διασποράς. Ο όρος αυτός (Διασπορά) χρησιμοποιόταν για να δηλώση τους Εβραίους που βρίσκονταν μακριά από την Ιερουσαλήμ και γενικά την Παλαιστίνη. Σήμερα με τον όρο αυτό χαρακτηρίζονται οι ορθόδοξοι Χριστιανοί ενός Κράτους που διαβιούν σε ένα άλλο Κράτος της Ευρώπης και της Αμερικής. Αυτό φαίνεται εντονώτατα στην τελευταία, δηλαδή την Αμερική. Εκεί εργάζονται και ζουν ορθόδοξοι Χριστιανοί από διάφορα Κράτη, απ' όπου εξαναγκάσθηκαν να μεταναστεύσουν και ίδρυσαν διάφορες εθνικές Εκκλησίες –Ελλήνων, Ρώσων, Ρουμάνων, Βουλγάρων, Αράβων κλπ.– οπότε, οι Ορθόδοξες Εκκλησίες έχουν Μητροπόλεις, Επισκοπές και Ενορίες στην Αμερική, τις οποίες και διοικούν, μέσα στο κλίμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Αυτό το φαινόμενο χαρακτηρίζεται ως Διασπορά.
Για να γίνη αντιληπτό αυτό το νέο φαινόμενο που αποτελεί την σύγχρονη εκκλησιολογική εκτροπή, θα πρέπει να αναφερθή ότι στην Εκκλησία των Τοπικών και Οικουμενικών Συνόδων, μέχρι τους τελευταίους αιώνες, δεν υπήρχαν ιδιαίτεροι Επίσκοποι για και κάθε ομόγλωσσο λαό. Τα Πατριαρχεία, οι Αυτοκέφαλες Εκκλησίες, οι Μητροπόλεις, οι Επισκοπές, οι Ενορίες δεν χωρίζονταν με τα εθνικά χαρακτηριστικά των Χριστιανών, αλλά κατά τις γεωγραφικές περιοχές. Για παράδειγμα, σε ένα Πατριαρχείο ανήκαν αλλόγλωσσοι και μνημόνευαν όλοι τον Πατριάρχη ή τον Μητροπολίτη κάθε γεωγραφικής περιοχής.
Άν εξακολουθούσε να ισχύη αυτή η αρχή, τότε όλοι οι ορθόδοξοι Χριστιανοί που διαμένουν στην Αμερική, την Ευρώπη, την Ασία, θα έπρεπε να μνημονεύουν τον Οικουμενικό Πατριάρχη, ενώ τώρα συνήθως οι ορθόδοξοι Κληρικοί μνημονεύουν τον Πατριάρχη του Έθνους και του Κράτους από το οποίο προήλθαν. Αυτό λέγεται διάσπαση του εκκλησιαστικού χώρου, που γίνεται με βάση τα εθνοφυλετικά κριτήρια. Έτσι, στην Αμερική, την Ευρώπη, την Ασία υπάρχουν Μητροπόλεις και Ενορίες από κάθε εκκλησιαστική διοικητική περιφέρεια, οπότε και υπονομεύεται το κανονικό δίκαιο της Εκκλησίας.
β) Θεολογικές αντιλήψεις
Γνωρίζουμε ότι η θεολογία είναι η πίστη της Εκκλησίας. Αυτή η θεολογία καθορίσθηκε από την Αποκάλυψη που δόθηκε από τον Θεό στους Προφήτες, τους Αποστόλους και τους Πατέρες κάθε εποχής και διατυπώθηκε από τις Οικουμενικές Συνόδου. Κανονικά πρέπει να υπάρχη ενιαία θεολογική έκφραση.
Όμως, σήμερα επικρατούν διάφορες θεολογικές αντιλήψεις, οι οποίες πολλές φορές διατυπώνονται με βάση ιδιαίτερες σκοπιμότητες, κυρίως εθνικές. Η θεολογία των Προφητών, των Αποστόλων και των Πατέρων ερμηνεύεται ποικιλοτρόπως για να εξυπηρετήση διάφορες σκοπιμότητες.
Για παράδειγμα, στην προεπαναστατική Ρωσία διαμορφώθηκε κατά τον δυτικό ουμανισμό και τον γερμανικό ιδεαλισμό, μια ιδιαίτερη θεολογική έκφραση, και αυτή αναπτύχθηκε ακόμη περισσότερο από τους πρόσφυγες Ρώσους που μετακίνησαν στο Παρίσι μετά την επικράτηση του κομμουνισμού στην Ρωσία, η οποία θεολογία θεωρείται από αυτούς ανώτερη από την Ρωμαίϊκη Πατερική θεολογία και την σχολαστική θεολογία. Επίσης, λόγω του ότι οι πρόσφυγες Ρώσοι στο Παρίσι είχαν αποκοπή από το Ρωσικό Πατριαρχείο, το οποίο προσπαθούσε να περισώση ό,τι ήταν δυνατόν, αναπτύχθηκε μια θεολογική τάση που λέγεται Ευχαριστιολογία, σύμφωνα με την οποία κέντρο της εκκλησιαστικής ζωής είναι η θεία Ευχαριστία, ανεξάρτητα από τον Επίσκοπο που αναγνωρίζεται κανονικώς από την μητέρα Εκκλησία. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η ευχαριστιακή θεολογία του Αφανάσιεφ.
Ακόμη, η ορθόδοξη θεολογία δέχθηκε ποικίλες επιρροές από τις άλλες χριστιανικές Ομολογίες, όπως τον Παπισμό και τον Προτεσταντισμό. Μιά τέτοια θεολογία έφθασε και στον ελληνικό χώρο και διατυπώνεται από ορθοδόξους θεολόγους και Κληρικούς.
Πάντως, σήμερα οι κύριες Θεολογικές Σχολές που επηρεάζουν τα θεολογικά πράγματα στην Ορθόδοξη Εκκλησία είναι οι δύο Θεολογικές Σχολές της Ελλάδος –Αθηνών και Θεσσαλονίκης– το Θεολογικό Ινστιτούτο των Παρισίων, το Θεολογικό Σεμινάριο του Αγίου Βλαδιμήρου Νέας Υόρκης και η Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού Βοστώνης. Όλες οι άλλες Θεολογικές Σχολές δέχονται ποικιλότροπους επηρεασμούς από τις πέντε Θεολογικές Σχολές που προανέφερα. Αυτό είναι σημαντικό, γιατί οι εκκολαπτόμενοι θεολόγοι που θα στελεχώσουν τις Ορθόδοξες Εκκλησίες στην επόμενη γενιά στην διοίκηση, την ποιμαντική και την διδασκαλία, διαμορφώνονται από τα θεολογικά ρεύματα που επικρατούν στις σύγχρονες Θεολογικές Σχολές.
γ) Οι επιδράσεις που δέχεται η Ορθόδοξη Εκκλησία από ετεροδόξους
Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν λειτουργεί ως θρησκεία, αλλά ως Εκκλησία, ως κοινότητα, ως οικογένεια, ως πνευματικό θεραπευτήριο. Μέσα σε αυτήν ο άνθρωπος συναντά την πνευματική του οικογένεια, την πνευματική του πολιτεία, το πνευματικό νοσοκομείο.
Όμως, σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία ζή στο μέσον μεταξύ των εκκοσμικευμένων Χριστιανών των θρησκευτικών κοινοτήτων στην Δύση (Παπικών και Προτεσταντών), που εκφράζεται με έναν ουμανιστικό Χριστιανισμό, ο οποίος κινείται εξωτερικά, αποβάλλοντας την εσωτερική ησυχαστική του παράδοση, αλλά και των διαφόρων άλλων ανθρωποκεντρικών θρησκειών, όπως είναι ο Ιουδαϊσμός, ο Μουσουλμανισμός, ο Ινδουϊσμός, ο Βουδισμός, με όλες τις παραφυάδες τους.
Εναντίον όλων αυτών αγωνίζεται η Ορθόδοξη Εκκλησία, αλλά δέχεται και επιδράσεις στην θεολογική και εκκλησιαστική της έκφραση.
Όταν παρατηρήση κανείς προσεκτικά την ζωή της Οικουμενικής Ορθοδοξίας, βλέπει ότι υφίσταται πολλούς πειρασμούς. Στις δυτικές χριστιανικές χώρες δέχεται πιέσεις από την εκκοσμίκευση, όπως φαίνεται έντονα στην Αμερική, και στις Μουσουλμανικές χώρες δέχεται πειρασμούς από τα θεοκρατικά τους συστήματα καί, φυσικά, αναδεικνύονται σύγχρονοι μάρτυρες ή έχουμε καθημερινώς πεπτωκότες.
Αναφέρω τρεις πειρασμούς, που απασχολούν την Ορθόδοξη Εκκλησία σήμερα, ήτοι την εκκοσμίκευση, τον οικουμενισμό και τα σχίσματα.
Ως εκκοσμίκευση εννοείται η αλλοίωση της Ορθοδόξου Εκκλησίας με την συνύπαρξή της με άλλες ιδεολογίες και με τις κοινωνικές πρακτικές που επικρατούν στην σύγχρονη κοινωνία. Η εκκοσμίκευση παρατηρείται στην Θεολογία, την Εκκλησιολογία και την ποιμαντική με την αποβολή του θείου στοιχείου της Εκκλησίας και την μετατροπή της σε μια κοινωνική και ανθρωπιστική οργάνωση.
Ως οικουμενισμός εννοείται ο συγκρητισμός στην ορθόδοξη πίστη, την ορθόδοξη ζωή, την ορθόδοξη ασκητική, ο συσχετισμός με άλλες χριστιανικές ομολογίες και θρησκείες, δηλαδή η αλλοίωση της αποκαλυπτικής αλήθειας όπως την παρέδωσε ο Χριστός στους Αποστόλους, και εκείνοι στους Πατέρες της Εκκλησίας δια μέσου των αιώνων. Βεβαίως, η Ορθόδοξη Εκκλησία θα κάνη διάλογο με τις άλλες Ομολογίες και Θρησκείες, αλλά αυτός ο διάλογος πρέπει να γίνεται μέσα σε ορθόδοξα θεολογικά, εκκλησιολογικά και κανονικά πλαίσια.
Ως σχίσματα εννοούνται οι διοικητικές διαιρέσεις των επί μέρους Ορθοδόξων Εκκλησιών, που είναι μια μεγάλη πληγή της Ορθόδοξης Εκκλησίας σήμερα. Σχεδόν σε όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες εντοπίζει κανείς σχισμαστικές παρατάξεις που δημιουργούνται από φιλοπρωτεύοντες Κληρικούς, οι οποίοι παρακινούνται από τα πάθη τους και από άλλες διεθνείς και κοινωνικές δυνάμεις που θέλουν να αλώσουν και να εκμηδενίσουν την ενότητα της Εκκλησίας.
Όμως, σε όλη την Οικουμένη, όπου πήγα, βρήκα και οργανωμένες Εκκλησίες και πραγματικούς ορθοδόξους Κληρικούς, μοναχούς και Χριστιανούς, οι οποίοι «δέν έκλιναν γόνυ τώ Βάαλ» και δοξάζουν τον Θεό.
δ) Φιλοσοφικές και κοινωνικές επιδράσεις
Η Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως προαναφέρθηκε, ζή σε διάφορες κοινωνίες που υπάρχουν στα τέσσερα σημεία της γής. Διαθέτει την ζωή του Χριστού, όπως σημαίνεται στα Μυστήρια, κρατά την παράδοσή της, αλλά δέχεται και επιδράσεις από τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε τόπο. Αυτές οι καταστάσεις διαμορφώνονται από τις φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές και ηθικές αρχές.
Στην Αμερική οι Εκκλησίες αντιμετωπίζουν προβλήματα από τον διαφωτισμό, τον ρομαντισμό, τον πουριτανισμό, την ευδαιμονία, την θρησκεία της φιλαργυρίας, την ασύδοτη ελευθερία, την ποικιλώνυμη ηδονή.
Στην Ευρώπη οι Εκκλησίες δέχονται επιδράσεις από τα φιλοσοφικά ρεύματα του παρελθόντος, όπως τον διαφωτισμό, τον ρομαντισμό, τον νεωτερισμό, την μετανεωτερικότητα, τον αγνωστικισμό, την αθεΐα, τον δεϊσμό, τον υπαρξισμό, τον γερμανικό ιδεαλισμό. Η Ευρώπη είναι μια σκληρή κοινωνία που διευκολύνει την αθεΐα, τον αγνωστικισμό, τον υπαρξισμό. Σε αυτές πρέπει να προστεθούν οι σκληρές Χριστιανικές δομές του Βατικανού και οι διάφορες εκφράσεις του Προτεσταντισμού. Ωστόσο, όμως, υπάρχουν σε πολλά μέρη της Ευρώπης θαυμάσιες εστίες ορθόδοξης ζωής που λειτουργούν με πολύ δύναμη κάτω από αντίξοες συνθήκες.
Στις Σλαβικές χώρες οι Εκκλησίες που βγήκαν μέσα από το μαρτύριο των διωγμών, αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ανασυγκρότησή τους. Καταλαβαίνουν ότι χάθηκε μια ολόκληρη γενιά που έζησε κατά την διάρκεια των κομμουνιστικών καθεστώτων και αναζητούν να βρούν τον ενδιάμεσο κρίκο της παραδόσεώς τους. Αυτό το κάνουν με εκδόσεις ορθοδόξων βιβλίων, με επισκέψεις σε άλλες χώρες, με διοργάνωση εβδομάδων ορθοδόξου προβληματισμού, με ανάδειξη μαρτύρων και οσίων που έζησαν στους χώρους τους, με αναζωπύρωση του ορθοδόξου μοναχισμού, με αναζήτηση ζωντανών οργανισμών, δηλαδή ορθοδόξων που βιώνουν και εκφράζουν την Ορθόδοξη Παράδοση.
Στις Ανατολικές χώρες, όπως τον Λίβανο, την Συρία, την Παλαιστίνη, το Ιράκ, και ανατολικότερα, οι Εκκλησίες έχουν να αντιμετωπίσουν την νοοτροπία των φανατικών Μουσουλμάνων, τις απόψεις των αιρετικών Χριστιανών (Νεστοριανών, Μονοφυσιτών, Μονοθελητών). Στις χώρες αυτές γίνονται πολεμικές συρράξεις, οι οποίες αποτελούν τον σύγχρονο μεγάλο πειρασμό των Εκκλησιών, γιατί φυγαδεύεται η αγάπη, υπονομεύεται η αξία του ανθρώπου, διακυβεύεται η κοινωνική συνοχή. Κατά καιρούς έρχονται στην επιφάνεια ειδήσεις για αποκεφαλισμούς και μαρτύρια ορθοδόξων Χριστιανών και Κληρικών, επειδή ομολογούν την ορθόδοξη πίστη.
Στις χώρες της Αφρικής οι Ορθόδοξες Εκκλησίες, εκτός από τους πειρασμούς που προαναφέρθηκαν, αντιμετωπίζουν την πείνα και την εξαθλίωση, τις αρρώστιες και την μαγεία, τα κηρύγματα των μισιοναρίων και τον φανατισμό των ετεροδόξων Χριστιανών, αλλά και των αλλοθρήσκων.
Αυτές ήταν μερικές από τις βασικές σκέψεις μου για την σύγχρονη κατάσταση της Ορθοδόξου Εκκλησίας σε όλο τον κόσμο, βγαλμένη μέσα από προσωπική γνώση. Παρουσιάσθηκαν με συνοπτικό τρόπο, γιατί η παρούσα συνάντηση δεν προσφέρεται για ευρύτερες αναλύσεις.
Πάντως, πρέπει να γίνη αντιληπτό ότι πέρα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στην χώρα μας, πρέπει να βλέπουμε και όλα τα άλλα προβλήματα που απασχολούν την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως η εκκοσμίκευση, οι πόλεμοι, οι διωγμοί, η πείνα, οι στερήσεις. Η Εκκλησία αγωνίζεται μέσα στον κόσμο για να εκφράση την αλήθεια του Χριστού, των Αποστόλων και των Πατέρων, να δίνη την μαρτυρία της πίστεώς της, και να διαλέγεται με εκείνους που την αναζητούν, χωρίς, βέβαια, να αλλοιώνεται.
Σε αυτήν την μαρτυρία προσπαθώ να συμμετέχω με τις μικρές μου θεολογικές δυνάμεις, γιατί πάνω από όλα με ενδιαφέρει η δόξα του Χριστού και ο έπαινος της Ορθοδόξου Εκκλησίας.–
Στην συνέχεια θα μείνω λίγο στην καθολικότητα της Εκκλησίας και θα την αναπτύξω μέσα από την παγκόσμια διάστασή της, όπως εκφράζεται σήμερα, και βεβαίως μέσα από την ορθόδοξη θεολογία και ζωή, όπως αυτά βιώνονται στις ημέρες μας.
1. Η προσωπική μου επαφή με την παγκόσμια Ορθόδοξη Εκκλησία
Μέ αξίωσε ο Θεός να έλθω σε επικοινωνία με όλη σχεδόν την σύγχρονη Ορθόδοξη Εκκλησία και να δώ την δυναμική της, αλλά συγχρόνως να δώ και τα προβλήματα που την απασχολούν. Αυτό έγινε με την οικονομία του Θεού μέσα από τις ομιλίες που έκανα σε όλα τα μέρη του κόσμου, ανατολής και δύσεως, και βεβαίως με τα βιβλία μου τα οποία μεταφράστηκαν σε όλες τις βασικές γλώσσες και διαβάζονται από όλους τους Χριστιανούς, όπου γής. Αυτά μου έδωσαν την ευκαιρία όχι μόνον να συναντήσω Ορθοδόξους Χριστιανούς από όλο τον κόσμο, να συνομιλήσω μαζί τους, άλλα και να αλληλογραφώ με αναγνώστες και έτσι προσπαθώ κάτι να προσφέρω στην σύγχρονη ορθόδοξη εκκλησιαστική μαρτυρία.
Πολλές φορές έχω επισκεφθή την Κωνσταντινούπολη, την Βασιλεύουσα και το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο σέβομαι γιατί αποτελεί την ενότητα όλων των Ορθοδόξων Εκκλησιών. Για τρία χρόνια, κατά διαστήματα, δίδαξα στην Μπελεμέντειο Θεολογική Σχολή «Άγιος Ιωάννης ο Δαμασκηνός», του Πατριαρχείου Αντιοχείας στον Βόρειο Λίβανο, και εργάσθηκα ιεραποστολικά στην Μέση Ανατολή, ήτοι την Συρία και τον Λίβανο. Επανειλημμένως περιόδευσα στις Βαλκανικές Χώρες, στην Ρωσία, την Γεωργία. Ταξίδευσα συνεχώς στην Ευρώπη, κυρίως στην Αγγλία, και την Αμερική, δίδοντας διαλέξεις και συζητώντας με Ορθοδόξους Χριστιανούς από όλες τις εθνότητες.
Αυτή η έξοδος από την Ελλάδα και η πορεία μου προς τον εξωτερικό κόσμο άρχισε από την ηλικία των 30 περίπου ετών, γιατί διψούσα στην αρχή να μάθω πώς εργάζονται και συμπεριφέρονται οι Ορθόδοξοι που κατοικούν σε όλη την Οικουμένη, στην συνέχεια να μιλήσω μαζί τους και κατόπιν να αναπτύξω διάφορα θεολογικά και εκκλησιαστικά θέματα. Άρχισα αυτό το έργο από τότε που ήμουν στην Έδεσσα, το συνέχισα την εποχή που υπηρετούσα στην Ιερά Αρχιεπισκοπή Αθηνών και το επεξέτεινα όταν έγινα Μητροπολίτης της Θεοσώστου αυτής Ιεράς Μητροπόλεως.
Το σημαντικό είναι ότι δεν έκανα απλώς ταξίδια αναψυχής, ούτε με δική μου πρωτοβουλία, αλλά πάντοτε ύστερα από προσκλήσεις διαφόρων κοινοτήτων, Εκκλησιών, Πανεπιστημίων και Θεολογικών Σχολών, για να αναπτύξω επίκαιρα θεολογικά και εκκλησιαστικά ζητήματα που τους απασχολούσαν. Υπήρξαν περιπτώσεις, και είναι και οι πιο σημαντικές, που επισκέφθηκα διάφορες χώρες για να παρουσιάσω τα βιβλία μου που είχαν μεταφρασθή στις γλώσσες τους και αυτό μου έδωσε την δυνατότητα να αναλύσω την θεολογική σκέψη που κατατίθεται στα βιβλία και να επικοινωνήσω με τους Χριστιανούς των περιοχών αυτών.
Δοξάζω τον Θεό για όλο αυτό το έργο που γίνεται παράλληλα με το ποιμαντικό έργο στην Ιερά Μητρόπολη που με έστειλε ο Θεός και με αυτόν τον τρόπο γίνεται γνωστή και αυτή σε όλον τον κόσμο, αλλά και παράλληλα με την συμμετοχή μου σε διάφορα Παγκόσμια και Διεθνή Θεολογικά Συνέδρια που διεξάγονται στον ελλαδικό χώρο.
Η πορεία μου προς την Ανατολή και την Δύση, τον Βορρά και τον Νότο δεν έγινε χωρίς κόπο και δυσκολίες, χωρίς θυσίες και αγρυπνίες, χωρίς μόχθο και πειρασμούς. Όμως, στο τέλος μένει η χαρά για την ελάχιστη συμμετοχή μου στην ιεραποστολή της Εκκλησίας και στην δόξα του Θεού. Βέβαια, ο Θεός είναι εκείνος που στο τέλος θα κρίνη όλο αυτό το έργο και συχνά τον παρακαλώ να δείξη το έλεός Του και την φιλανθρωπία Του και να δη την εσωτερική αγαθή διάθεσή μου και να μη σταθή σε μερικά εξωτερικά λάθη, τα οποία ως άνθρωποι ασφαλώς κάνουμε.
Θα προσπαθήσω να εκθέσω με συντομία μερικές απόψεις μου για το θέμα «Η Ορθόδοξη Εκκλησία στην Οικουμένη», που σχηματίσθηκαν μέσα από την προσωπική μου εμπειρία.
2. Η Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία
Είναι γνωστόν ότι η ενιαία Χριστιανική Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επεκτεινόταν από την Ιβηρία μέχρι την Μέση Ανατολή και την Βόρεια Αφρική. Συγκεκριμένα, στην εποχή του Μ. Κωνσταντίνου η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία επεκτεινόταν σε όλο τον μεσόγειο χώρο που σήμερα καλύπτει την Αγγλία, Πορτογαλία, Ισπανία, Γαλλία, Ελβετία, Ιταλία, Αυστρία, τα Βαλκάνια, όλη την Βόρεια Αφρική, τον Λίβανο, την Συρία, την Τουρκία και τις Ρωσικές παραλίες του Ευξείνου Πόντου. Αργότερα, βέβαια, διαιρέθηκε σε δυτικό και ανατολικό τμήμα. Στο δυτικό τμήμα κυριάρχησαν οι βάρβαροι, που κατά διαστήματα κατέβαιναν από τον βορρά, αλλά και στο ανατολικό τμήμα δημιουργούνταν διάφορα προβλήματα από εχθρικούς ανατολικούς λαούς, με αποτέλεσμα η Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία να συρρικνώνεται σημαντικά. Έχανε πολλά τμήματά της από την ανατολή και την δύση.
Το σημαντικό είναι ότι από πλευράς Ορθοδόξου Εκκλησίας υπήρχαν πολλά κοινά γνωρίσματα, ήτοι η θεία Λειτουργία, η ευαγγελική ζωή, η θεολογία, όπως είχε καθιερωθή από τις Οικουμενικές Συνόδους, οι παραδόσεις και πολλά άλλα. Βέβαια, κατά καιρούς αναφύονταν και διάφορες αιρέσεις, τις οποίες αντιμετώπιζαν οι Πατέρες στις Τοπικές και Οικουμενικές Συνόδους. Παρά ταύτα διεσώθηκαν διάφορες αιρετικές ομάδες ως ιδιαίτερες Εκκλησίες, όπως είναι οι Νεστοριανοί, οι Μονοφυσίτες, οι Μονοθελήτες κλπ.
Καίτοι υπήρχε στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία ενιαία θεολογική και πολιτιστική παράδοση, αλλά και κρατική διοίκηση, εν τούτοις υπήρχε πολυγλωσσία. Στην αρχή υπήρχε διγλωσσία, αφού ήταν ελληνόφωνοι και λατινόφωνοι Ρωμηοί, και στην συνέχεια προστέθηκαν οι αραβόφωνοι και οι σλαβόφωνοι. Όμως, κοινός στόχος ήταν η βίωση της ορθοδόξου ζωής.
Η υποδούλωση της ανατολικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας στους Οθωμανούς δημιούργησε πολλά προβλήματα στην διοίκηση και την ποιμαντική της Ορθοδόξου Εκκλησίας, αλλά και ανέδειξε μάρτυρες και αγίους από όλες τις λαότητες, δηλαδή από όλους τους Χριστιανούς της ενιαίας Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας.
3. Σύγχρονα εκκλησιαστικά προβλήματα
Η διαδοχική απελευθέρωση πολλών τμημάτων της παλαιάς Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας από την υποδούλωσή τους στους Οθωμανούς είχε ως συνέπεια να αναπτυχθούν τα εθνικά κράτη, κάτω από την επίδραση των ιδεών του διαφωτισμού και του ρομαντισμού. Έτσι, πολλές περιοχές αποτέλεσαν ιδιαίτερες εθνότητες με βάση τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά γνωρίσματα κάθε περιοχής και ζήτησαν ή επιχείρησαν πραξικοπηματικώς την αποδέσμευσή τους από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, που έως τότε αποτελούσε την ενότητα όλης της πρώην Χριστιανικής Ρωμαϊκής Αυτοκρατορίας. Έτσι, ο εθνικισμός εισήλθε και μέσα στον χώρο της Ορθοδόξου Εκκλησίας, η οποία ως από την τήν φύση της είναι οικουμενική, δηλαδή δεν περικλείεται σε εθνικισμούς, που διαφέρουν σαφώς από τον εθνισμό. Άλλο είναι ο εθνικισμός και άλλο ο εθνισμός άλλο είναι η αγάπη για την Πατρίδα και άλλο η απολυτοποίηση της ιδιαίτερης Πατρίδος σε βάρος της Οικουμενικότητας.
Σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία εκφράζεται από τρεις κατηγορίες, ήτοι τους ελληνοφώνους, τους σλαβοφώνους και τους αραβοφώνους. Το πρόβλημα δεν είναι η γλώσσα, αλλά η είσοδος του εθνοφυλετισμού-εθνικισμού στην εσωτερική ζωή της Εκκλησίας, καίτοι αυτός έχει καταδικασθή από την Σύνοδο της Κωνσταντινουπόλεως του έτους 1872.
Από τις επισκέψεις μου σε πολλές περιοχές της Ανατολής, της Δύσης και του Βορρά, συνάντησα ορθοδόξους Χριστιανούς που συμπεριφέρονται ως Ορθόδοξοι έχοντας απλή πίστη και ορθές εκκλησιαστικές παραδόσεις, αλλά συνάντησα και ορθοδόξους Χριστιανούς, οι οποίοι διαπνέονται από τον εθνοφυλετισμό, ο οποίος είναι άρνηση της ενότητας και της οικουμενικότητας της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Στην συνέχεια θα καταγραφούν απόψεις μου, τις οποίες σχημάτισα από επιτόπιες έρευνες, θα εντοπισθούν μερικά σύγχρονα εκκλησιαστικά προβλήματα, πέρα από τα θετικά κοινά σημεία, που παραμένουν και συγκροτούν την ενότητα της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
α) Η Εκκλησιαστική διοικητική διαίρεση
Στην αρχαία Εκκλησία, όπως το βλέπουμε στους ιερούς Κανόνες των Τοπικών και Οικουμενικών Συνόδων υπήρχε η λεγόμενη Πενταρχία, δηλαδή τα πέντε Πατριαρχεία, ήτοι η Παλαιά Ρώμη, η Νέα Ρώμη, η Αλεξάνδρεια, η Αντιόχεια, τα Ιεροσόλυμα, όπως και η αυτοκέφαλη Εκκλησία της Κύπρου.
Ο Θεόδωρος Βαλσαμών, Πατριάρχης Αντιοχείας, σε ειδική μελέτη του για τα πατριαρχικά προνόμια, αναφερόμενος στον λστ' Κανόνα της ΣΤ' Οικουμενικής Συνόδου, ερμηνεύει αυτήν την Πενταρχία μέσα από τις πέντε αισθήσεις του σώματος. Όπως το ανθρώπινο σώμα έχει πέντε αισθήσεις (όραση, ακοή, όσφρηση, γεύση, αφή) έτσι και το Σώμα του Χριστού, η Εκκλησία, έχει πέντε αισθήσεις. Είναι οι Εκκλησίες της Παλαιάς Ρώμης, Νέας Ρώμης, Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιεροσολύμων. Γράφει ότι «οι μεγάλοι αρχιερείς» «τών πέντε αγιωτάτων θρόνων», «ούτω κατά πάσαν την οικουμένην σεβάζονται» και υπάρχει ενότητα, και «τού δευτέρου ο πρώτος ου κατεπαίρεται, ουδέ του τρίτου ο δεύτερος αλλ ως αισθήσεις πέντε μιας κεφαλής αριθμούμεναι και μη μεριζόμεναι, παρά τώ χριστωνύμω λαώ λογιζόμενοι, ισοτιμίαν εν άπασιν έχουσι, και κάραι των κατά πάσαν την οικουμένην αγίων Εκκλησιών του Θεού δικαίως καλούμενοι, διαφοράν ανθρωπίνην ου πάσχουσιν».
Το 1009 η Εκκλησία της Παλαιάς Ρώμης απομακρύνθηκε από το σώμα της Ορθοδόξου Εκκλησίας, καθώς επίσης στην πάροδο του χρόνου δημιουργήθηκαν και άλλα Πατριαρχεία και Αυτοκέφαλες Εκκλησίες. Έτσι, σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία αποτελείται από δεκατέσσερεις (14) Αυτοκέφαλες Εκκλησίες, ήτοι: Το Οικουμενικό Πατριαρχείο Κωνσταντινουπόλεως. Τα Πατριαρχεία: Αλεξανδρείας, Αντιοχείας, Ιεροσολύμων, Ρωσίας, Σερβίας, Ρουμανίας, Βουλγαρίας, Γεωργίας. Οι Αυτοκέφαλες Εκκλησίες: Κύπρου, Ελλάδος, Πολωνίας, Αλβανίας, Τσεχίας και Σλοβακίας.
Όλες αυτές οι νέες αυτοκέφαλες Εκκλησίες απαρτίσθηκαν αποσπαζόμενες με διάφορους τρόπους από το Οικουμενικό Πατριαρχείο, το οποίο έγινε αιμοδότης στις νέες αυτές εκκλησιαστικές διοικήσεις και γι' αυτό καλείται Μήτηρ και αδελφή Εκκλησία.
Η νέα αυτή διαίρεση έγινε με βάση τα Εθνικά Κράτη, πράγμα που αν δεν υπάρχη ανύστακτη προσοχή, μπορεί να εξελιχθή σε νάρκη στα θεμέλια της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
Βεβαίως, εξακολουθεί να υφίσταται η διορθόδοξη ενότητα των Πατριαρχείων και των Αυτοκεφάλων Ορθοδόξων Εκκλησιών, με κέντρο τον Οικουμενικό Πατριάρχη, όμως μερικές φορές στην πράξη υπονομεύεται αυτή η ενότητα από φιλαρχίες, πρωτοκαθεδρίες και φιλοπρωτεύοντες Κληρικούς. Έτσι, η αυτοκεφαλία λειτουργεί μερικές φορές ως αυτοκεφαλαρχία, όπως χαρακτηριστικά επισημαίνει ο Ολιβιέρ Κλεμάν. Το αυτοδιοίκητο, μερικές φορές, γίνεται αυτόνομο, αυτοδέσποτο, οπότε δημιουργούνται διάφορα εκκλησιαστικά προβλήματα.
Ένα από τα μεγαλύτερα προβλήματα που απασχολεί την σύγχρονη Ορθόδοξη Εκκλησία ως προς το σημείο αυτό είναι το φαινόμενο της Διασποράς. Ο όρος αυτός (Διασπορά) χρησιμοποιόταν για να δηλώση τους Εβραίους που βρίσκονταν μακριά από την Ιερουσαλήμ και γενικά την Παλαιστίνη. Σήμερα με τον όρο αυτό χαρακτηρίζονται οι ορθόδοξοι Χριστιανοί ενός Κράτους που διαβιούν σε ένα άλλο Κράτος της Ευρώπης και της Αμερικής. Αυτό φαίνεται εντονώτατα στην τελευταία, δηλαδή την Αμερική. Εκεί εργάζονται και ζουν ορθόδοξοι Χριστιανοί από διάφορα Κράτη, απ' όπου εξαναγκάσθηκαν να μεταναστεύσουν και ίδρυσαν διάφορες εθνικές Εκκλησίες –Ελλήνων, Ρώσων, Ρουμάνων, Βουλγάρων, Αράβων κλπ.– οπότε, οι Ορθόδοξες Εκκλησίες έχουν Μητροπόλεις, Επισκοπές και Ενορίες στην Αμερική, τις οποίες και διοικούν, μέσα στο κλίμα του Οικουμενικού Πατριαρχείου. Αυτό το φαινόμενο χαρακτηρίζεται ως Διασπορά.
Για να γίνη αντιληπτό αυτό το νέο φαινόμενο που αποτελεί την σύγχρονη εκκλησιολογική εκτροπή, θα πρέπει να αναφερθή ότι στην Εκκλησία των Τοπικών και Οικουμενικών Συνόδων, μέχρι τους τελευταίους αιώνες, δεν υπήρχαν ιδιαίτεροι Επίσκοποι για και κάθε ομόγλωσσο λαό. Τα Πατριαρχεία, οι Αυτοκέφαλες Εκκλησίες, οι Μητροπόλεις, οι Επισκοπές, οι Ενορίες δεν χωρίζονταν με τα εθνικά χαρακτηριστικά των Χριστιανών, αλλά κατά τις γεωγραφικές περιοχές. Για παράδειγμα, σε ένα Πατριαρχείο ανήκαν αλλόγλωσσοι και μνημόνευαν όλοι τον Πατριάρχη ή τον Μητροπολίτη κάθε γεωγραφικής περιοχής.
Άν εξακολουθούσε να ισχύη αυτή η αρχή, τότε όλοι οι ορθόδοξοι Χριστιανοί που διαμένουν στην Αμερική, την Ευρώπη, την Ασία, θα έπρεπε να μνημονεύουν τον Οικουμενικό Πατριάρχη, ενώ τώρα συνήθως οι ορθόδοξοι Κληρικοί μνημονεύουν τον Πατριάρχη του Έθνους και του Κράτους από το οποίο προήλθαν. Αυτό λέγεται διάσπαση του εκκλησιαστικού χώρου, που γίνεται με βάση τα εθνοφυλετικά κριτήρια. Έτσι, στην Αμερική, την Ευρώπη, την Ασία υπάρχουν Μητροπόλεις και Ενορίες από κάθε εκκλησιαστική διοικητική περιφέρεια, οπότε και υπονομεύεται το κανονικό δίκαιο της Εκκλησίας.
β) Θεολογικές αντιλήψεις
Γνωρίζουμε ότι η θεολογία είναι η πίστη της Εκκλησίας. Αυτή η θεολογία καθορίσθηκε από την Αποκάλυψη που δόθηκε από τον Θεό στους Προφήτες, τους Αποστόλους και τους Πατέρες κάθε εποχής και διατυπώθηκε από τις Οικουμενικές Συνόδου. Κανονικά πρέπει να υπάρχη ενιαία θεολογική έκφραση.
Όμως, σήμερα επικρατούν διάφορες θεολογικές αντιλήψεις, οι οποίες πολλές φορές διατυπώνονται με βάση ιδιαίτερες σκοπιμότητες, κυρίως εθνικές. Η θεολογία των Προφητών, των Αποστόλων και των Πατέρων ερμηνεύεται ποικιλοτρόπως για να εξυπηρετήση διάφορες σκοπιμότητες.
Για παράδειγμα, στην προεπαναστατική Ρωσία διαμορφώθηκε κατά τον δυτικό ουμανισμό και τον γερμανικό ιδεαλισμό, μια ιδιαίτερη θεολογική έκφραση, και αυτή αναπτύχθηκε ακόμη περισσότερο από τους πρόσφυγες Ρώσους που μετακίνησαν στο Παρίσι μετά την επικράτηση του κομμουνισμού στην Ρωσία, η οποία θεολογία θεωρείται από αυτούς ανώτερη από την Ρωμαίϊκη Πατερική θεολογία και την σχολαστική θεολογία. Επίσης, λόγω του ότι οι πρόσφυγες Ρώσοι στο Παρίσι είχαν αποκοπή από το Ρωσικό Πατριαρχείο, το οποίο προσπαθούσε να περισώση ό,τι ήταν δυνατόν, αναπτύχθηκε μια θεολογική τάση που λέγεται Ευχαριστιολογία, σύμφωνα με την οποία κέντρο της εκκλησιαστικής ζωής είναι η θεία Ευχαριστία, ανεξάρτητα από τον Επίσκοπο που αναγνωρίζεται κανονικώς από την μητέρα Εκκλησία. Χαρακτηριστική περίπτωση είναι η ευχαριστιακή θεολογία του Αφανάσιεφ.
Ακόμη, η ορθόδοξη θεολογία δέχθηκε ποικίλες επιρροές από τις άλλες χριστιανικές Ομολογίες, όπως τον Παπισμό και τον Προτεσταντισμό. Μιά τέτοια θεολογία έφθασε και στον ελληνικό χώρο και διατυπώνεται από ορθοδόξους θεολόγους και Κληρικούς.
Πάντως, σήμερα οι κύριες Θεολογικές Σχολές που επηρεάζουν τα θεολογικά πράγματα στην Ορθόδοξη Εκκλησία είναι οι δύο Θεολογικές Σχολές της Ελλάδος –Αθηνών και Θεσσαλονίκης– το Θεολογικό Ινστιτούτο των Παρισίων, το Θεολογικό Σεμινάριο του Αγίου Βλαδιμήρου Νέας Υόρκης και η Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού Βοστώνης. Όλες οι άλλες Θεολογικές Σχολές δέχονται ποικιλότροπους επηρεασμούς από τις πέντε Θεολογικές Σχολές που προανέφερα. Αυτό είναι σημαντικό, γιατί οι εκκολαπτόμενοι θεολόγοι που θα στελεχώσουν τις Ορθόδοξες Εκκλησίες στην επόμενη γενιά στην διοίκηση, την ποιμαντική και την διδασκαλία, διαμορφώνονται από τα θεολογικά ρεύματα που επικρατούν στις σύγχρονες Θεολογικές Σχολές.
γ) Οι επιδράσεις που δέχεται η Ορθόδοξη Εκκλησία από ετεροδόξους
Η Ορθόδοξη Εκκλησία δεν λειτουργεί ως θρησκεία, αλλά ως Εκκλησία, ως κοινότητα, ως οικογένεια, ως πνευματικό θεραπευτήριο. Μέσα σε αυτήν ο άνθρωπος συναντά την πνευματική του οικογένεια, την πνευματική του πολιτεία, το πνευματικό νοσοκομείο.
Όμως, σήμερα η Ορθόδοξη Εκκλησία ζή στο μέσον μεταξύ των εκκοσμικευμένων Χριστιανών των θρησκευτικών κοινοτήτων στην Δύση (Παπικών και Προτεσταντών), που εκφράζεται με έναν ουμανιστικό Χριστιανισμό, ο οποίος κινείται εξωτερικά, αποβάλλοντας την εσωτερική ησυχαστική του παράδοση, αλλά και των διαφόρων άλλων ανθρωποκεντρικών θρησκειών, όπως είναι ο Ιουδαϊσμός, ο Μουσουλμανισμός, ο Ινδουϊσμός, ο Βουδισμός, με όλες τις παραφυάδες τους.
Εναντίον όλων αυτών αγωνίζεται η Ορθόδοξη Εκκλησία, αλλά δέχεται και επιδράσεις στην θεολογική και εκκλησιαστική της έκφραση.
Όταν παρατηρήση κανείς προσεκτικά την ζωή της Οικουμενικής Ορθοδοξίας, βλέπει ότι υφίσταται πολλούς πειρασμούς. Στις δυτικές χριστιανικές χώρες δέχεται πιέσεις από την εκκοσμίκευση, όπως φαίνεται έντονα στην Αμερική, και στις Μουσουλμανικές χώρες δέχεται πειρασμούς από τα θεοκρατικά τους συστήματα καί, φυσικά, αναδεικνύονται σύγχρονοι μάρτυρες ή έχουμε καθημερινώς πεπτωκότες.
Αναφέρω τρεις πειρασμούς, που απασχολούν την Ορθόδοξη Εκκλησία σήμερα, ήτοι την εκκοσμίκευση, τον οικουμενισμό και τα σχίσματα.
Ως εκκοσμίκευση εννοείται η αλλοίωση της Ορθοδόξου Εκκλησίας με την συνύπαρξή της με άλλες ιδεολογίες και με τις κοινωνικές πρακτικές που επικρατούν στην σύγχρονη κοινωνία. Η εκκοσμίκευση παρατηρείται στην Θεολογία, την Εκκλησιολογία και την ποιμαντική με την αποβολή του θείου στοιχείου της Εκκλησίας και την μετατροπή της σε μια κοινωνική και ανθρωπιστική οργάνωση.
Ως οικουμενισμός εννοείται ο συγκρητισμός στην ορθόδοξη πίστη, την ορθόδοξη ζωή, την ορθόδοξη ασκητική, ο συσχετισμός με άλλες χριστιανικές ομολογίες και θρησκείες, δηλαδή η αλλοίωση της αποκαλυπτικής αλήθειας όπως την παρέδωσε ο Χριστός στους Αποστόλους, και εκείνοι στους Πατέρες της Εκκλησίας δια μέσου των αιώνων. Βεβαίως, η Ορθόδοξη Εκκλησία θα κάνη διάλογο με τις άλλες Ομολογίες και Θρησκείες, αλλά αυτός ο διάλογος πρέπει να γίνεται μέσα σε ορθόδοξα θεολογικά, εκκλησιολογικά και κανονικά πλαίσια.
Ως σχίσματα εννοούνται οι διοικητικές διαιρέσεις των επί μέρους Ορθοδόξων Εκκλησιών, που είναι μια μεγάλη πληγή της Ορθόδοξης Εκκλησίας σήμερα. Σχεδόν σε όλες τις Ορθόδοξες Εκκλησίες εντοπίζει κανείς σχισμαστικές παρατάξεις που δημιουργούνται από φιλοπρωτεύοντες Κληρικούς, οι οποίοι παρακινούνται από τα πάθη τους και από άλλες διεθνείς και κοινωνικές δυνάμεις που θέλουν να αλώσουν και να εκμηδενίσουν την ενότητα της Εκκλησίας.
Όμως, σε όλη την Οικουμένη, όπου πήγα, βρήκα και οργανωμένες Εκκλησίες και πραγματικούς ορθοδόξους Κληρικούς, μοναχούς και Χριστιανούς, οι οποίοι «δέν έκλιναν γόνυ τώ Βάαλ» και δοξάζουν τον Θεό.
δ) Φιλοσοφικές και κοινωνικές επιδράσεις
Η Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως προαναφέρθηκε, ζή σε διάφορες κοινωνίες που υπάρχουν στα τέσσερα σημεία της γής. Διαθέτει την ζωή του Χριστού, όπως σημαίνεται στα Μυστήρια, κρατά την παράδοσή της, αλλά δέχεται και επιδράσεις από τις κοινωνικές συνθήκες που επικρατούν σε κάθε τόπο. Αυτές οι καταστάσεις διαμορφώνονται από τις φιλοσοφικές, κοινωνιολογικές και ηθικές αρχές.
Στην Αμερική οι Εκκλησίες αντιμετωπίζουν προβλήματα από τον διαφωτισμό, τον ρομαντισμό, τον πουριτανισμό, την ευδαιμονία, την θρησκεία της φιλαργυρίας, την ασύδοτη ελευθερία, την ποικιλώνυμη ηδονή.
Στην Ευρώπη οι Εκκλησίες δέχονται επιδράσεις από τα φιλοσοφικά ρεύματα του παρελθόντος, όπως τον διαφωτισμό, τον ρομαντισμό, τον νεωτερισμό, την μετανεωτερικότητα, τον αγνωστικισμό, την αθεΐα, τον δεϊσμό, τον υπαρξισμό, τον γερμανικό ιδεαλισμό. Η Ευρώπη είναι μια σκληρή κοινωνία που διευκολύνει την αθεΐα, τον αγνωστικισμό, τον υπαρξισμό. Σε αυτές πρέπει να προστεθούν οι σκληρές Χριστιανικές δομές του Βατικανού και οι διάφορες εκφράσεις του Προτεσταντισμού. Ωστόσο, όμως, υπάρχουν σε πολλά μέρη της Ευρώπης θαυμάσιες εστίες ορθόδοξης ζωής που λειτουργούν με πολύ δύναμη κάτω από αντίξοες συνθήκες.
Στις Σλαβικές χώρες οι Εκκλησίες που βγήκαν μέσα από το μαρτύριο των διωγμών, αντιμετωπίζουν μεγάλες δυσκολίες στην ορθόδοξη εκκλησιαστική ανασυγκρότησή τους. Καταλαβαίνουν ότι χάθηκε μια ολόκληρη γενιά που έζησε κατά την διάρκεια των κομμουνιστικών καθεστώτων και αναζητούν να βρούν τον ενδιάμεσο κρίκο της παραδόσεώς τους. Αυτό το κάνουν με εκδόσεις ορθοδόξων βιβλίων, με επισκέψεις σε άλλες χώρες, με διοργάνωση εβδομάδων ορθοδόξου προβληματισμού, με ανάδειξη μαρτύρων και οσίων που έζησαν στους χώρους τους, με αναζωπύρωση του ορθοδόξου μοναχισμού, με αναζήτηση ζωντανών οργανισμών, δηλαδή ορθοδόξων που βιώνουν και εκφράζουν την Ορθόδοξη Παράδοση.
Στις Ανατολικές χώρες, όπως τον Λίβανο, την Συρία, την Παλαιστίνη, το Ιράκ, και ανατολικότερα, οι Εκκλησίες έχουν να αντιμετωπίσουν την νοοτροπία των φανατικών Μουσουλμάνων, τις απόψεις των αιρετικών Χριστιανών (Νεστοριανών, Μονοφυσιτών, Μονοθελητών). Στις χώρες αυτές γίνονται πολεμικές συρράξεις, οι οποίες αποτελούν τον σύγχρονο μεγάλο πειρασμό των Εκκλησιών, γιατί φυγαδεύεται η αγάπη, υπονομεύεται η αξία του ανθρώπου, διακυβεύεται η κοινωνική συνοχή. Κατά καιρούς έρχονται στην επιφάνεια ειδήσεις για αποκεφαλισμούς και μαρτύρια ορθοδόξων Χριστιανών και Κληρικών, επειδή ομολογούν την ορθόδοξη πίστη.
Στις χώρες της Αφρικής οι Ορθόδοξες Εκκλησίες, εκτός από τους πειρασμούς που προαναφέρθηκαν, αντιμετωπίζουν την πείνα και την εξαθλίωση, τις αρρώστιες και την μαγεία, τα κηρύγματα των μισιοναρίων και τον φανατισμό των ετεροδόξων Χριστιανών, αλλά και των αλλοθρήσκων.
Αυτές ήταν μερικές από τις βασικές σκέψεις μου για την σύγχρονη κατάσταση της Ορθοδόξου Εκκλησίας σε όλο τον κόσμο, βγαλμένη μέσα από προσωπική γνώση. Παρουσιάσθηκαν με συνοπτικό τρόπο, γιατί η παρούσα συνάντηση δεν προσφέρεται για ευρύτερες αναλύσεις.
Πάντως, πρέπει να γίνη αντιληπτό ότι πέρα από τα προβλήματα που αντιμετωπίζουμε στην χώρα μας, πρέπει να βλέπουμε και όλα τα άλλα προβλήματα που απασχολούν την Ορθόδοξη Εκκλησία, όπως η εκκοσμίκευση, οι πόλεμοι, οι διωγμοί, η πείνα, οι στερήσεις. Η Εκκλησία αγωνίζεται μέσα στον κόσμο για να εκφράση την αλήθεια του Χριστού, των Αποστόλων και των Πατέρων, να δίνη την μαρτυρία της πίστεώς της, και να διαλέγεται με εκείνους που την αναζητούν, χωρίς, βέβαια, να αλλοιώνεται.
Σε αυτήν την μαρτυρία προσπαθώ να συμμετέχω με τις μικρές μου θεολογικές δυνάμεις, γιατί πάνω από όλα με ενδιαφέρει η δόξα του Χριστού και ο έπαινος της Ορθοδόξου Εκκλησίας.–
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου